13-16-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍՈՑԻԱԼ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ ՀԱՅԵՐԻ ՄՈՏ

15-րդ դարում հայկական Այրարատյան աշխարհը, որի կենտրոնն էր Երևանը, հայտնվում է նախ թուրքմենական Ղարւս-Ղոյունլու, ապա ' Ադ-Ղոյունլու ցեղախմբերի ստեղծած պետության կազմում: Այս ընդարձակ տարածաշրջանը հանդիսանում էր մի առանձին միավոր խանություն, որի մեջ էին մտնում Այրարատյան նահանգի հիմնական գավառները: 15-րդ դարի վերջում Աղ-Ղոյունլուների տերությունը գտնվում էր թուլացած վիճակում և փաստացի բաժանված Էր երկու մասի:
16-ից 17-րդ դարերում Իրանում կայուն հարկային համակարգ չկար: Բանն այն է, որ պարսից արքունիքում պաշտոնները վաճառվում էին, ուստի այն անձինք, ովքեր շահական գանձարանին վճարում էին պաշտոն ստանալու համար, հետագայում ջանք չէին խնայում իրենց գումարները հետ հավաքելու գործում : Այս պատճառով ամեն նոր պաշտոնյան նոր հարկեր էր ավելացնում, ապօրինություններ Էր գործում և շահագործում էր իրեն ենթակա բնակչությանը: Շահական արքունիքը շահագրգռված էր պաշտոնյաների հա ճա խ փոփոխության հարցում, քա նի որ ամեն անգամ հերթական կաշառքն Էր ստանում պաշտոնի թեկնածուից: Այս հանգա մանքը հասկանում Էին հենց իրենք' պաշտոնյաները, և ստանալով իրենց պաշտոնը, անմիջապես ծանր հարկեր էին պարտադրում ժողովրդին: Բացի գոյություն ունեցող հիմնական հարկատեսակներից, տեղական իշխանությունները ժողովրդից զանա զան հարկեր ու տուրքեր էին գանձում: Ինչպես դիպուկ բնորոշել է մեծանուն պատմաբան Լեոն, Երևանի խանությունում և ընդհանրապես Իրանում գոյություն ունեցող հարկային համակարգի ամենաահավոր կողմը անորոշությունն էր, որը տիրում էր թե քաղաքային, թե գյուղական բնակչության շրջանում։
Արևելյան Հայաստանի տարածքում բնակվող ողջ հայ ժողովուրդը հարկատու էրիրանական պետությանը: Հայերը, լինելով նվաճված ժողովուրդ, համարվում էին ռայակամ զիմմի, ինչը նշանակում էր հպատակ, հարկատու, և պարտավոր էին գլխահարկվճարել: Գլխահարկը գանձվում էր հիմնականում քրիստոնյաներից: Այս հարկատեսակըկոչվում էր նաև ջիզիե կամ բաշի-փուլի: Գլխահարկը վճարում էին բոլոր տղամարդիկսկսած չափահասության տարիքի հասածներից մինչև զառամյալ ծերունիները: Հողայինհիմնական հարկերը Երևանի խանությունում բահրան և մյուլքն էին: Բահրան վճարվումէր բերքով, այլ կերպ ասած այն բնահարկ էր: Այս հարկատեսակը տրվում էր խանին ևԵրևանի խանության տարբեր շրջաններում ու գյուղերում փոփոխական մեծություն էր:Խանը սահմանում էր, թե տվյալ գյուղն ինչքան բահրա պետք է հանձնի ելնելով գյուղիկամ բնակավայրի բնակլիմայական պայմաններից, հողերի բերրիությունից, ոռոգմանջրերի հնարավորությունից և այլ հանգամանքներից: Բարենպաստ պայմաններումգտնվող գյուղերում այն կարող էր կազմել մինչև անգամ ընդհանուր բերքի մեկ երրորդը:Վկայված են նաև դեպքեր, երբ սարդարը որոշակիորեն քչացրել է բահրայի չափը,սահմանելով այն ընդհանուր բերքի մեկ չորրորդի և նույնիսկ մեկ հինգերորդի չափով: Այսչափաբաժնով հարկվում էին հիմնականում սահմանամերձ գյուղերը և ընդհանրապեսանբարենպաստ բնակլիմայական պայմաններ, բարձրլեռնային դիրք ունեցողբնակավայրերը: Բահրայի վճարման չափը սեֆյան տիրապետության շրջանում գնալովմեծանում էր: Համաձայն Սիմեոն Երևանցու հեղինակած « Ջամբռ » աշխատությանտեսնում ենք, որ բահրան 16-ից 18-րդ դարերում հիմնականում կազմում էր բերքի մեկհինգերորդը, սակայն հետագայում բահիայի չափը հասնում է մեկ երրորդի: Բահրանպետական հարկ էր և հարկ վճարող էին հանդիսանում բոլոր նրանք, ովքեր զբաղվում էինհողագործությամբ: Շատ քչերն էին ազատված բահրայից, որոնք կոչվում էին մաղաֆներկամ թարխաններ։